Bij de Europese verkiezingen in juni kan extreemrechts de derde politieke macht worden in het volgende Europese Parlement. Staat de Europese democratie aan de rand van de afgrond? Een begin van een antwoord.
“Ik kan beloven dat we nooit zullen samenwerken met extreemrechtse politieke groeperingen!” De zelfverzekerde stem van de Duitse SPD-Europarlementariër Gabriele Bischoff weerklinkt in de stilte van het restaurant L’endroit in Straatsburg. De zaal is voor de gelegenheid gereserveerd door de Fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten in het Europees Parlement (S&D), vier maanden voor de Europese verkiezingen. In een toespraak voor een handvol gespecialiseerde journalisten in Europese zaken, wil het Parlementslid “het gif van het populisme” bestrijden, dat terrein wint in het Parlement.
Op 9 juni zullen de kiezers in België en Luxemburg (en drie dagen eerder in Nederland) beslissen over wie de komende vijf jaar op de banken van het Europees Parlement zal zitten. Er zijn 720 plaatsen te verdelen, tegenover 705 tijdens de vorige legislatuur (2019-2024), waaronder 6 in Luxemburg en 22 in België.
De stemming is proportioneel: hoe meer stemmen een partij heeft, hoe meer vertegenwoordigers ze naar Straatsburg stuurt. De gekozen vertegenwoordigers worden vervolgens gegroepeerd, niet op basis van nationaliteit, maar op basis van politieke affiniteit.
De opkomst van populistische partijen
De laatste peilingen wijzen uit dat radicaal-populistische partijen waarschijnlijk terrein zullen winnen. In het Europees Parlement zijn er naast de grootste fractie EVP, een centrumrechtse familie, twee fracties aan de rechterzijde daarvan.
De Groep Identiteit en Democratie (ID) verenigt het Franse Rassemblement National (RN) en Alternative für Deutschland (AfD). De andere partijen in de groep komen uit kleinere landen. De Lega Nord van Matteo Salvini in Italië behoort wel tot de ID, maar zijn score zal in 2024 waarschijnlijk lager liggen dan in 2019.
De andere rechtse groep is die van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECH), met de Poolse PiS, Giorgia Meloni’s Fratelli d’Italia, de neofranquisten van Vox en de N-VA. François-Xavier Bellamy, Europees Parlementslid en uitvoerend vicevoorzitter van Les Républicains in Frankrijk, steunt de toenadering tussen de voorzitter van de Italiaanse Raad, Giorgia Meloni, en de EVP, waarover momenteel wordt gesproken. “De EVP maakt deel uit van de regeringscoalitie in Italië met Meloni”, merkt Bellamy op.
Volgens sommige voorspellingen zou de ID-fractie na de verkiezingen de op twee na sterkste in het Europees Parlement zijn, met bijna 100 zetels. Ze zou die positie kunnen overnemen van Renew Europe, de centristische fractie. De ECH-groep zou ongeveer 20 zetels winnen, met een totaal van 87 zetels. Ze zou op de 4de of 5de plaats kunnen komen.
Kan het Europees Parlement in dat geval nog functioneren? Christine Verger, vicevoorzitter van de Europese denktank die Jacques Delors in 1996 oprichtte, denkt van wel. Volgens haar zullen de ID- en ECH-fracties niet in staat zijn om “een rechts alternatief op te bouwen” om het Europees Parlement te besturen. “Ze zullen machtig zijn, maar heel geïsoleerd”. Binnen de twee populistische groepen zijn er nuances, en tussen de twee groepen zijn er sterke verschillen, met name over de houding tegenover het oorlogszuchtige Rusland.
Volgens de huidige prognoses zou de (formeel onbestaande) “grote coalitie” tussen EVP, S&D en de Renew-groep tot na juni 2024 kunnen blijven bestaan, zelfs als de extreme partijen aan kracht winnen, zegt Christine Verger. Ze geeft toe dat het voor die drie politieke families een uitdaging zal worden om te blijven samenwerken. Maar door de confrontatie met een toename van de extremen zal de pro-Europese meerderheid “zelfs nog meer willen samenwerken.”
Op het gebied van economisch beleid, migratie en milieubeleid bleef de “grote coalitie” tijdens het Europees Parlement van 2019-2024 grotendeels dominant. Ze werkte mee aan 95% van de Europese wetgeving, merkt de voormalige adviseur in het kabinet van Commissievoorzitter Jacques Delors op. Volgens de huidige prognoses zal de configuratie tot na juni 2024 blijven bestaan.
“Nationalistische of extreemrechtse partijen zullen op de eerste of tweede plaats komen.”
Eric Maurice, politiek analist bij het European Policy Centre, is echter van mening dat de macht van de pro-Europese meerderheid afbrokkelt. De samenstelling van het Europees Parlement weerspiegelt de politieke krachten in de lidstaten. In de grote landen die de meeste leden naar het Europees Parlement sturen, namelijk Duitsland, Frankrijk, Italië en Polen (Spanje is een uitzondering), komen nationalistische of extreemrechtse partijen op de eerste of tweede plaats, stelt de voormalige hoofdredacteur van de website EUobserver. Wel is hij ervan overtuigd dat de ID- en ECH-groepen nooit een meerderheid zullen krijgen.
De verleiding van een pact met de duivel
Er zijn aanwijzingen dat de EVP-fractie meer dan in het verleden geneigd zal zijn om meerderheden te vinden door op bepaalde punten mee te stemmen met nationalistisch of conservatief rechts. Dat geldt vooral voor milieu- en klimaatkwesties, waar de kloof tussen links en rechts diep is. Dat was onlangs al het geval bij het dossier inzake het duurzame gebruik van pesticiden, dat uiteindelijk ten grave werd gedragen door de Europese Commissie, die haar voorstel introk.
“Als we op koers willen blijven voor een democratische Europese Unie, hebben we een alliantie van democraten en progressieven nodig.”
“Extreemrechts kan niet aan de macht komen. Wat wel kan gebeuren, is dat rechts en de liberalen besluiten om mee te regeren”, vreest David Cormand (Frankrijk) van de fractie De Groenen/Vrije Europese Alliantie. De Belgische Saskia Bricmont, lijsttrekker van Ecolo voor de Europese verkiezingen van 2024, luidt de noodklok over de gevaarlijke alliantie van rechts in het halfrond. “Als we op koers willen blijven voor een democratische Europese Unie, hebben we een alliantie van democraten en progressieven nodig.” Wat in Italië en Nederland is gebeurd, zou het resultaat zijn van allianties tussen rechts en extreemrechts.
Sommige verkozenen pleiten voor het behoud van het cordon sanitaire, een techniek die in de jaren 1990 in België werd ontwikkeld om extreemrechts uit verantwoordelijke posities te weren. Wat het risico inhoudt dat de extremen in de slachtofferrol kunnen kruipen, wat niet noodzakelijk goed is voor de democratie.
Voor François-Xavier Bellamy zit de ID-groep niet in een onderhandelingslogica. Aan de andere kant is er regelmatig een meerderheid met ECH-partijen. “Er is nog nooit een coalitieakkoord geweest in het EP, meerderheden worden gemaakt en gebroken in functie van het wetgevend werk”, analyseert de leider van de Franse delegatie in de EVP.
De Franse Virginie Joron, van de ID-groep, bekritiseert anderzijds het cordon sanitaire “tegen degenen die zich niet achter rechts, Renew, de socialisten, de groenen of links scharen” en de censuur van “ongemakkelijke waarheden”.
Anti-Europese argumenten weerleggen
Als ze een rood-bruine vloedgolf willen voorkomen, doen de pro-Europese fracties en politieke partijen er goed aan om verkeerde informatie op sociale media te bestrijden, de argumenten van populisten te weerleggen en in te spelen op de zorgen van de Europeanen. De linkerzijde van het Parlement benadrukt vooral de noodzaak om te werken aan een ecologische transitie, sociale rechtvaardigheid en het recht op mobiliteit voor iedereen.
Saskia Bricmont roept op om het Europese Groene Pact te versterken door er een sociale dimensie aan toe te voegen. Ze spreekt zich uit tegen de meerderheid van de fracties die onlangs hebben gekozen voor bezuinigingen (hervorming van het stabiliteits- en groeipact). Ze hekelt ook het migratiepact als een “culturele overwinning voor extreemrechts”.
Bij alle fracties staat voedselvoorziening hoog op de agenda, omdat morgen een productietekort kan dreigen waardoor we Europa en een deel van de planeet, waaronder Afrika, niet meer kunnen voeden. Rechts en extreemrechts hebben niet geaarzeld om de woede bij de boeren te gebruiken voor verkiezingsdoeleinden. Op digitaal gebied wordt vaak ook de Chinese inmenging en afhankelijkheid van de Verenigde Staten genoemd.
Volgens Eric Maurice moeten de klimaatbesluiten na de verkiezingen worden uitgevoerd, met onder meer het einde van de verbrandingsmotor in 2035 en de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen, met behulp van financiële steun. Een andere prioriteit is territoriale en economische veiligheid: defensie en het handelsbeleid van de EU.
Nationale verkiezingen
De Europese verkiezingen zetten de toon voor de rest van het Europese proces. Na de verkiezingen kiezen de 27 een nieuwe Commissie, een nieuwe voorzitter van de Europese Raad en een nieuw regelgevend stappenplan.
Charles Michel, die uiteindelijk besloot om zich niet kandidaat te stellen voor de verkiezingen en vervangen wordt door Sophie Wilmès (MR), zou behoudens verrassingen voorzitter van de Europese Raad moeten blijven tot het einde van zijn termijn in november. Ursula von der Leyen zou begin november kunnen worden herkozen voor een tweede termijn aan het hoofd van de Europese Commissie. Maar ze zal het Europees Parlement garanties moeten geven, meer bepaald over de voortzetting van het programma op het vlak van klimaatverandering.
Benoît Lutgen van de EVP is van mening dat de verlamming niet zozeer in het Europees Parlement dreigt maar wel in de Europese Raad, die de staatshoofden en regeringsleiders van de EU bijeenbrengt. “Het risico bestaat dat verschillende landen bij natio- nale verkiezingen naar de verkeerde kant doorslaan, met het risico op een impasse, zoals we al zagen met Hongarije.” Dat land weigert al lang om afspraken te maken over hulp aan Oekraïne en de Europese begroting.
Veel EU-landen houden in 2024 ook nationale verkiezingen. In België worden de Europese verkiezingen en nationale verkiezingen gecombineerd. Kathleen Van Brempt (S&D, België) betreurt dat beide verkiezingen op dezelfde dag plaatsvinden. Volgens haar is het moeilijk om een Europese campagne te voeren tijdens nationale verkiezingen, omdat de aandacht dan vooral naar nationale problemen gaat. “Terwijl meer dan 70% van de wetgeving Europees is en de problemen van bijvoorbeeld de boeren deels te maken hebben met wat er op EU-niveau wordt besloten”, zegt het lid van Vooruit. Volgens haar komt de gebrekkige belangstelling voor Europese topics doordat maar een beperkt aantal kiezers hun informatie uit de echt Europese media halen, “behalve als er een schandaal is”.
Saskia Bricmont is genuanceerder. Dat België tot eind juni voorzitter is van de EU-Raad, zet volgens haar “de rol van de EU in de schijnwerpers.” De landbouwcrisis is een goed voorbeeld, aangezien Europa “de milieutransitie moet bevorderen in deze sector, die te veel afhankelijk is van subsidies”, benadrukt ze. Voor haar overstijgen dergelijke zaken onze lidstaten en moeten ze op Europees niveau worden opgelost.
